Ngày nay, dù có hệ thống và tiêu chuẩn cho một tác giả, thực tế vẫn có những trường hợp mà người đứng tên tác giả một công trình khoa học nhưng chẳng có đóng góp một tí nào, cho dù là một chữ, trong công trình đó. Vấn đề này trở nên thời sự khi “sự cố đạo văn” trong khoa học được báo chí phanh phui gần đây.

Bài báo khoa học không chỉ thể hiện kết cục của một công trình nghiên cứu, mà ở góc độ cá nhân còn thể hiện một thành tựu của nhà khoa học. Trong thực tế số bài báo khoa học vẫn là một trong những tiêu chí quan trọng trong việc đề bạt chức danh khoa bảng.

Ví dụ, nghiên cứu cho thấy trong ngành y khoa những cá nhân được đề bạt chức danh giáo sư thường có số bài báo khoa học cao gấp hai lần những người không được đề bạt (*). Do đó, có thể nói không ngoa rằng bài báo khoa học là một đơn vị tiền tệ trong học thuật và nghiên cứu khoa học.

Một công trình nghiên cứu khoa học thường có nhiều tác giả, chuyên gia đóng góp từ ý tưởng, chọn mô hình nghiên cứu, xác định phương pháp, cách thu thập dữ liệu, phân tích dữ liệu, soạn thảo và diễn giải kết quả nghiên cứu, đến công bố bài báo khoa học. Mỗi bài báo thường có năm tác giả (tính trung bình), nhưng cũng có khi con số tác giả lên đến hàng trăm! Thật vậy, những công trình nghiên cứu đa quốc gia trong vài năm gần đây, có khi số tác giả quá nhiều (500 người), tập san phải đăng tên họ trong một phụ trang.

Do đó, đứng trước một bài báo có nhiều tác giả, người đọc (kể cả các ủy ban đề bạt chức danh giáo sư) phải hỏi về vai trò và mức độ đóng góp cho công trình nghiên cứu của từng tác giả như thế nào, và ai đủ tư cách đứng tên tác giả bài báo khoa học. Vấn đề này dẫn đến bàn luận giữa các tổng biên tập về việc đề ra tiêu chuẩn cho tác giả bài báo khoa học.

Ba tiêu chuẩn vàng

Đã có khá nhiều nhóm đề ra tiêu chuẩn tác giả, nhưng đề nghị của nhóm Ủy ban tổng biên tập các tập san y học (International Committee of Medical Journal Editors – ICMJE, còn gọi là Vancouver Group) được xem là “chuẩn vàng” hiện nay. Qua vài lần soạn thảo và tham khảo, ICMJE đã đề ra 3 tiêu chuẩn vàng mà một cá nhân phải đáp ứng để đủ tư cách tác giả một bài báo khoa học. Ba tiêu chuẩn đó là:

(1) Cá nhân có đóng góp quan trọng trong việc đề xuất ý tưởng và thiết kế nghiên cứu, thu thập dữ liệu, hoặc phân tích và diễn dịch dữ liệu;

(2) Cá nhân có đóng góp trong việc soạn thảo bài báo hay kiểm tra nội dung tri thức của bài báo một cách nghiêm túc;

(3) Cá nhân đóng vai trò phê chuẩn bản thảo sau cùng trước khi đệ trình cho tập san khoa học.

Một cá nhân phải hội đủ tất cả ba tiêu chuẩn trên mới có tư cách đứng tên tác giả một bài báo khoa học. ICMJE cũng ghi chú cụ thể là những người chỉ có công tìm tài trợ, chỉ đóng góp dữ liệu, hay chỉ có công lãnh đạo một nhóm nghiên cứu không đủ tư cách đứng tên tác giả nếu như không hội đủ ba tiêu chuẩn trên đây.

Lý thuyết là như vậy, nhưng trong thực tế đa số các nhóm nghiên cứu trên thế giới ít khi tuân thủ theo quy định đó. Trong một phân tích đăng trên tập san JAMA, các tác giả cho thấy chỉ 64% tác giả đứng tên trong bài báo khoa học hội đủ ba tiêu chuẩn của ICMJE. Nói cách khác, có đến gần 40% các tác giả đứng tên trong danh sách tác giả không đủ tư cách đứng tên tác giả bài báo. Đó là một sự vi phạm đạo đức khoa học, một sự gian lận trong khoa học.

Việc xác định tác giả bài báo khoa học trong thực tế dẫn đến hiện tượng tác giả ma và tác giả danh dự. Năm 1994, một giáo sư sản phụ khoa rất danh tiếng thú nhận rằng ông không tham gia vào công trình nghiên cứu, không viết một chữ nào trong một bài báo được công bố. Tên của ông xuất hiện trong bài báo như là một đồng tác giả chỉ vì tác giả chính kính trọng ông là một sếp và đề tên ông như là một cách trả ơn! Điều đáng chú ý là ông chỉ lên tiếng thú nhận khi bài báo bị cộng đồng khoa học nêu vấn đề sau khi kiểm chứng.

Hiện tượng này được giới học thuật gọi là tác giả danh dự. Tác giả danh dự có khi còn được đề cập đến bằng các thuật ngữ khác như tác giả quà (gift author), tác giả khách (guest author). Ngoài ra, còn có hiện tượng những người đứng đầu nhóm nghiên cứu (sếp) dùng vị trí của mình để gây áp lực cho cấp dưới hay cộng sự ghi tên mình vào danh sách tác giả bài báo, và hiện tượng được gọi là tác giả áp lực (pressured author). Ngược lại, có những người có đóng góp quan trọng và đáp ứng tiêu chuẩn tác giả, nhưng trong thực tế lại không đứng tên tác giả bài báo, và hiện tượng này được gọi là tác giả ma.

Đứng tên là chịu trách nhiệm

Vấn đề tác giả danh dự cũng đã xảy ra ở Việt Nam. Mới đây, bài báo “Was the fine-structure constant variable over cosmological time” của nhóm tác giả Lê Đức Thông, Nguyễn Mộng Giao (Viện Vật lý TPHCM), N.T.Hung và Trần Văn Hùng (Trung tâm Nghiên cứu và Triển khai công nghệ bức xạ) đã bị tập san EPL rút xuống vì lý do đạo văn. Sự việc này làm rúng động giới khoa học Việt Nam, vì lần đầu tiên một bài báo khoa học từ Việt Nam bị phát hiện đạo văn.

Thật ra, tác giả Lê Đức Thông đã bị cảnh báo trước đó về đạo văn. Nhưng điều đáng chú ý là PGS. Nguyễn Mộng Giao, người đứng tên tác giả trong bài báo đó đã tuyên bố: “Tôi xin khẳng định, bài báo này không có một chữ nào của tôi mà hoàn toàn là do Thông tự viết, tự ý cho tên tôi vào rồi gửi đăng báo”. Câu phát biểu này cho thấy PGS. Giao là một tác giả danh dự. Không loại trừ khả năng các đồng tác giả khác cũng là tác giả danh dự.

Tác giả danh dự, tác giả áp lực, hay tác giả ma đều là những hình thức gian lận trong khoa học. Nghiên cứu khoa học dựa vào nền tảng của sự liêm chính, và khoa học không chấp nhận gian lận.

Đứng tên tác giả một bài báo khoa học có nghĩa là chịu trách nhiệm về bài báo khoa học. Bất cứ tác giả nào trong bài báo phải chịu trách nhiệm về sự chính xác và liêm chính của công trình nghiên cứu. Đứng tên tác giả cũng có nghĩa là nhất trí với nội dung và quan điểm phát biểu trong bài báo. Ngoài ra, đứng tên tác giả cũng có nghĩa là nhận lãnh trách nhiệm bảo vệ công trình nghiên cứu khi bị “tấn công”. Một khi một công trình nghiên cứu đã công bố thì công trình đó sẽ được đồng nghiệp quốc tế săm soi, và tác giả phải có trách nhiệm giải thích cho đồng nghiệp trên thế giới, chứ không thể “bỏ chạy” được. Những người không có khả năng bảo vệ công trình nghiên cứu thì không nên đứng tên tác giả công trình đó.

Trong thời gian gần đây, nhận thức được những hình thức thiếu minh bạch này, một số tập san đề ra quy định mỗi tác giả trong bài báo khoa học phải mô tả phần đóng góp của họ cho bài báo khoa học, phải ghi rõ vai trò của họ trong việc đề xuất ý tưởng, thiết kế nghiên cứu, phân tích sinh hóa, phân tích thống kê và soạn thảo bài báo. Quy định này càng ngày càng được nhiều tập san khoa học hàng đầu trên thế giới đưa vào phần hướng dẫn cho các tác giả.

Đứng tên tác giả một công trình khoa học công bố trên tập san quốc tế không chỉ là một trách nhiệm, mà còn là một vinh dự. Tài trợ cho nghiên cứu, đề bạt chức danh giáo sư, giải thưởng khoa học… đều tùy thuộc một phần không nhỏ vào bài báo khoa học. Ở nước ta trong thời kỳ hội nhập quốc tế, những trường hợp đạo văn, tác giả ma, tác giả danh dự, và tác giả ép buộc càng ngày càng phổ biến, nhưng vấn đề ít được đặt ra. Đã đến lúc cần có những quy định minh bạch về tư cách tác giả bài báo khoa học, và những quy định cũng như xu hướng mới trình bày trong bài này hy vọng sẽ giúp cho các tập san khoa học Việt Nam tham khảo như những biện pháp nâng cao tính liêm chính trong hoạt động khoa học.

__________________________

(*) Batshaw M, et al. Academic promotion at a medical school: experience at Johns Hopkins University School of Medicine. N Engl J Med 1988; 318:741-7.

SOURCE: THỜI BÁO KINH TẾ SÀI GÒN

Tham khảo các bài viết tư vấn báo dân trí của các luật sư:

(Dân trí)-Thủ tục chấm dứt hợp đồng do hết tuổi lao động - Thủ tục thành lập công ty cổ phần

(Dân trí)-Thủ tục thành lập công ty TNHH - Thủ tục xin giấy phép lao động cho người nước ngoài tại Việt Nam

(Dân trí)-Thủ tục mua bán, sát nhập doanh nghiệp - Thủ tục đơn phương xin ly hôn

(Dân trí)- Điều kiện việt kiều được mua nhà Việt Nam - Thủ tục giải thể doanh nghiệp

(Dân trí)- Thủ tục tặng, cho tài sản cho người thân -Thủ tục ly hôn với người nước ngoài

(Dân trí)- Điều kiện thành lập trường mầm non có vốn đầu tư nước ngoài -Thời hiệu khởi kiện về chia di sản thừa kế

(Dân trí)-Thủ tục thay đổi trụ sở công ty cổ phần - Điều kiện để nhà đầu tư nước ngoài mua cổ phần tại các doanh nghiệp Việt Nam

(Dân trí)-Thủ tục thành lập công ty có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam

(Dân trí)-Thủ tục thay đổi vốn điều lệ công ty cổ phần -Thủ tục kết hôn với người nước ngoài

(Dân trí)-Thủ tục làm giấy phép tổ chức chương trình khuyến mại -Thủ tục Công chứng hợp đồng ủy quyền

(Dân trí)-Thủ tục thay đổi cổ đông sáng lập công ty cổ phần - Chia tách thửa đất phải đảm bảo đủ các điều kiện nào?

(Dân trí)-Thủ tục thay đổi tên công ty Trách nhiệm hữu hạn - Quyền chia thừa kế nhà đất

(Dân trí)-Thủ tục hủy bỏ hợp đồng công chứng - Quy định về trường hợp mất năng lực hành vi dân sự